O carballo do Adro de San Cosme de Antes

08:20 29/04/17

Temos falando en QPC Catálogo de Árbores Senlleiras de Galicia. E un dos exemplares que debería estar inserido é sen dúbida o protagonista desta nova historia de Suso Jujo.

Suso Jurjo: “O Carballo do Adro de San Cosme de Antes”

“¡Torna, roble, árbol patrio a dar sombra y que tornen contigo las hadas que algún tiempo a tu sombra tejieron del héroe gallego las frescas guirnaldas!“ - Rosalía de Castro

Este é o ser vivo máis vello de Mazaricos. Foto de Xosé Ramón Esperante Otero Neste cento oitenta aniversario do nacemento de ROSALÍA, quixemos lembrar á nosa escritora nacional encabezando este texto sobre o carballo do adro de San Cosme de Antes con estes versos pertencentes ao poema “Los robles” do seu último libro “En las orillas del Sar”. Ela foi, como en tantas outras cousas, a primeira que reparou no inmenso simbolismo que aínda gardaba o carballo, a mediados do século XIX, para o pobo galego. Pero deixemos por agora estes significados laterais e centrémonos no asunto principal. Para este fin acheguémonos ao protagonista desta historia. O carballo está situado no adro parroquial a uns cinco metros e medio de distancia da parede sur da igrexa. Toda a estrutura arbórea está sustentada por un tronco de grosor decrecente que na súa parte media ten uns tres metros e medio de perímetro. Lixeiramente inclinado en dirección sur e cun oco de medianas proporcións na fronte norte. Este rexo soporte antes de que se bifurque en cinco grandes pólas, acada unha altura de tres metros e trinta centímetros. Coma se dun ciclópeo antebrazo se tratara, os cinco dedos nos que se prolonga son de moi diferente envergadura. Destas cinco pólas sobresaen tres, dúas en posicións enfrontadas: unha sinalando o oriente e a outra o occidente. Teñen estas dúas ramas enfrontadas unha forma moi característica: arrincan do toro en posición horizontal para quebrarse violentamente ata acadar a verticalidade case perfecta. A terceira é algo mais delgada, aínda que sen perder a escala monumental. Coma unha gráfica optimista, ascende dinámica e progresivamente con rumbo sur. E débeo facer con tamaña forza que toda a estrutura arbórea, dende o tronco ata a folliña máis lixeira se deixan ir na procura do sol de mediodía. As potentes latitudes do norte están dobremente sinaladas por dúas pólas máis pequenas. Esta reiteración contrapesa a menor proporción das súas lonxitudes e volumes. Elas son o mainiño e o anular desta poderosa man que, coma a rosa dos ventos, se abre cara aos catro puntos cardinais. Pero o carballo non remata co toro e as pólas, senón que se prolonga nunha rede infinita de gallos que forman unha trama moi sensible ao devir do tempo: no inverno íspese para que os ventos en vez de bourear o seu respectable corpo, asubíen melancólicas baladas. Pero na primavera engalánase cun verdecente mantelo estampado de formas polilobuladas que sombrea e refresca o adro parroquial nos calorosos días do verán. Este quercus robur se o vemos a certa distancia destaca pola súa pouco equilibrada silueta. Como xa dixemos antes, cun forte desenvolvemento da copa con dirección sur, que lle imprime, observándoo dende o suroeste, un aspecto moi ingrávido a pesares do seu rotundo volume. Outro elemento a subliñar se nos achegamos dende o sur, son as dúas magníficas e potentes pólas que, nun espectacular quebro en ángulo recto, singularizan o carballo ata o estremo de facelo único. Non, o noso non é un carballo elegante. Pero cal é a explicación, se é que a hai, para esta estampa tan pouco convencional? O motivo dánolo Elías Pérez Trillo, enxeñeiro agrónomo e con amplos coñecementos sobre este e outros moitos temas. Para o noso compañeiro, esta falla de harmonía é froito de podas sistemáticas sen unha axeitada planificación. En primeiro lugar, cando o carballo tiña arredor de vinte anos, cortáronlle ou rompeulle fortuitamente o bico. Este descabezamento impediu ou minguou o desenvolvemento en altura da árbore, aínda que tamén reforzou o medre das dúas pólas enfrontadas ata lograr a rexa corpulencia da que fan gala. De tódolos xeitos, estas ramas sufriron varias amputacións en diferentes lugares que tiveron como consecuencia principal o insólito quebro en perpendicular que lle imprime ao carballo unha moi necesaria, pero insuficiente, verticalidade. Pola contra, a outra gran póla, a orientada ao sur, parece que tivo menos impedimentos no seu natural crecemento. Sendo a causante do desproporcionado avance do carballo nesa dirección. A observación desta rama tamén nos da unha idea de cómo sería o noso exemplar se medrara libre de asoballamentos. As pólas do fronte norte, debido á proximidade da igrexa, foron sistematicamente cortadas, conservándose varias cicatrices destas operacións de poda. As dúas que medran hoxe nesa dirección son relativamente novas, contrastando grandemente coas súas irmás maiores, en idade, dignidade e goberno. Agora que xa temos unha idea aproximada da progresión biolóxica do carballo, teríamos que situala nun tempo histórico, ou o que é o mesmo, que idade ten esta árbore? A resposta non é doada. Segundo a tradición oral, veciños agora falecidos e que eran rapaces a principios do século XX, lembrábanse de oírlle contar a outras persoas que daquela eran moi vellas, que o carballo sempre o acordaran así. Para ser moi vello nos primeiros anos do século pasado había que nacer nunca despois de 1830. Se dende ese momento recordamos o carballo xa feito e “dereito”, temos que retrotraer o seu nacemento como moi pronto a 1730. Este progresivo encadeamento de supostos asígnalle ao noso carballo unha idade aproximada de 300 anos. Non son tantos se pensamos que esta especie pode vivir sen problemas ata os mil anos. De tódolos xeitos, é o ser vivo máis lonxevo de Mazaricos, e esperamos que coma algúns dos seus irmáns maiores, el poida chegar tamén ao milenio. Esa presenza intemporal dos carballos xeración tras xeración, engadida á súa abundancia no noso País, estivo na orixe dos seus máxicos poderes, do seu emblemático simbolismo é do seu significativo e indentitario protagonismo no imaxinario galego. O carballo era unha árbore sagrada para os celtas, con múltiples propiedades simbólicas, máxicas e terapéuticas que non lograron arrigar dous mil anos de cristianización. Xa no século VI San Martiño de Dumio criticaba a costume que tiñan os nosos antepasados de botar ao lume un bo toro de carballo na noite de Nadal para darlle a benvida ao novo ano, en sinal de adoración a antigas deidades protectoras da casa e da familia. Pois ben, este que escrebe, aínda se lembra de cando sendo neno ía a noite do 24 de decembro á casa de meu avó en Beba, e alí estaba un inmenso cachopo de carballo ardendo ata o outro día. Chamábanlle o Tizón de Nadal. Á marxe destes valores míticos, non podemos esquecer o seu utilitario aproveitamento. Coas landras os nosos antepasados facían un tipo de pan que segundo algúns investigadores, o substantivo que o nomeaba dou lugar ao termo boroa ou broa que aínda utilizamos. O poder calorífico e iluminador das toradas ao arder foron fonte de vida e de saúde nesta terra de humidades eternas. A transformación da madeira dou lugar a unha longa recua de aprechos que forneceron facendas, labranzas e fogares. Non podemos desprezar tampouco o abrigo que as masas arbóreas prestaban aos lugares e ás colleitas. A súa capacidade para soster das terras de cultivo e servir de corta lumes en caso de incendio. Os rapaces tampouco eran alleos ao mundo do carballo, toda a árbore podía ser un inmenso xoguete, e os seus bugallos, antes da chegada das “canicas” de vidro, eran perfectos para xogar ás bolas. Todo este substrato cultural engadido ás circunstancias que viviu o noso carballo de San Cosme, deron lugar ao exemplar que temos hoxe. Como dixemos non é dos máis galanos, pero si dos máis sobranceiros. Tres séculos enraizado no espazo que seguramente ocuparon outros exemplares antes que el. E todos eles, o actual e os seus predecesores, xa dende os tempos dos castros estiveron cargados dun fondo simbolismo místico e tribal que o cristianismo se veu obrigado a asumir. Únicamente o paso de moitos séculos logrou tronzar a cadea de significados que os unían a vellos ritos tribais anteriores á chegada dos romanos. Pero aí está intemporal, dándolle sentido e unidade á parroquia. Á igrexa, coa súa monumental e ben cadrada cantería, cústalle traballo competir coa simbólica e grandiosa magnificencia deste venerable carballo. Neste carballo alenta unha fonda humanidade: sobre unhas sólidas e enérxicas raigañas que o xunguen á terra nai, érguese un tórax de vigorosa corpulencia, ao que lle seguen uns rexos e poderosos ombros que se prolongan nuns fortes brazos, abertos para acoller nunha inmensa, intensa e prolongada aperta a toda a comunidade parroquial.