A romaría da Santiña en Trasufre

12:56 18/09/20

A festa é un feito social, un feito social total diría o sociólogo francés Marcel Mauss, e como tal responde ás necesidades da sociedade que a celebra. Por iso, aínda que sexan cíclicas e se repitan ano tras ano dando a sensación de que sempre é o mesmo feito, nunca son a mesma cousa. A sociedade de hoxe non é a mesma que a de hai 20 ou 50 anos, o calendario que marca as nosas vidas é outro distinto ao dos nosos pais ou avós, e a festa tampouco é a mesma.

Queremos falar aquí da romaría da “Santiña” ou da Virxe do Espiño, festa que se celebra en Trasufre o 21 de setembro. Na miña infancia e adolescencia esta era unha das mellores romarías e que agardábamos con ilusión, tamén unha das últimas do ciclo do verán. Pasábamos todo o día en Trasufre. Como o santuario está nunha ladeira, podemos aproveitar esta xeografía inclinada para situar os diversos tempos da festa a diferentes alturas do espazo. Clímax festivo e territorio teñen aquí unha correspondencia.

A historia da romaría é tamén a historia dos que a ela acoden, dos romeiros, polo tanto son moitas as historias. Aquí só facemos unha pequena introdución baseada principalmente nun traballo de investigación etnográfico feito a comezos da década de 1990.

A mañá

Pola mañá toda actividade e ritual festivo concéntrase na parte baixa, onde se sitúa o santuario, a fonte e unha casa, a “Caseta”, á que se accede desde o adro, mais queda fóra deste espazo. A xente entraba e saía do templo para atender os actos relixiosos, para levar candeas e coller estampas que refregaban pola imaxe e polo corpo. Este é un santuario que encargou xa nun primeiro momento un gravado a un artista de renome, como era entón Melchor de Prado Mariño, para difundir este culto. Hai toda unha serie de estampas.

Unha das estampas do santuario de Trasufre

Os romeiros tamén podían deixar esmolas e poñer o santo cunha imaxe máis pequena, imaxe comprada no santuario guipuscoano de Aránzazu, onde se orixinou este culto. As esmolas, as “ofertas”, tamén eran en especies: trigo, centeo e millo, e eran aquí importantes, hoxe non, o que nos fala do cambio no sistema agrario, tamén da relación co sagrado. Estas ofrendas eran depositadas na planta baixa da “Caseta”. Que os ingresos do santuario eran importantes demóstrao non só o volume do templo, senón tamén a feitura da ponte sobre o río Castro, no lugar coñecido como Muño de Agar, no ano 1880. A ponte tamén ten a súa intrahistoria.

Romeiros na fonte a mediado da década de 1990.

Panos a secar despois de lavar as verrugas

O circuíto pasaba e pasa pola fonte, onde se facía o ritual de lavar as verrugas e deixar o pano da man a secar nunha silveira coa crenza que mentres seca o pano tamén secan as verrugas. A fonte era un espazo concorrido. A actual, agora sen imaxe no fornelo, é de finais do século XIX e foi feita cos fondos do santuario. Tamén había postos onde se vendía quincalla, rosquillas e froita, colocados ao longo do camiño que leva ao adro.

A mañá remataba coa procesión, que percorría o lugar, entrando pola parte baixa e saíndo pola alta e, durante anos, facíao por unha leira particular que, para esta data, tiñan que deixar libre de froitos. Entraba despois no campo da festa por un espazo que queda máis alto que a capela, polo que a procesión ten que baixar para poder entrar no santuario. Nese espazo intermedio, onde había un bo cruceiro cuxa cruz rompeu cara a comezos da década de 1990, era onde, unha vez rematados os actos relixiosos, tiñan lugar “as bailas da misa” e, pola noite, a verbena.

Ao mediodía

Agora o espazo inferior perde protagonismo. A vitalidade social sube un nivel e sitúase nunha cota máis alta, por onde entrou a procesión no campo. Canda a imaxe baixa para entrar no santuario, sube a vitalidade festiva.

Moita xente está agora diante dos postos de bebidas que están neste nivel e agardan a que comece a tocar a orquestra. O ambiente é máis desinhibido, bébese, fálase, bailase, mírase, a xente encóntrase, saúdase, todo mentres non chega o tempo de ir comer, pois as merendas era outro elemento importante, clave nesta romaría. A romaría é tamén un lugar de encontro, un espazo para a sociabilidade.

Os cregos comían na planta alta da “Caseta”.

A tarde

A tarde ten lugar noutro nivel. Mentres uns escoitan a música, falan, beben ou bailan, outros ían monte arriba buscando un sitio onde dispoñer a merenda. As nais, avoas e mulleres, coa cesta da comida, buscaban un espazo para comer e pasar a tarde. Cando deixaba de tocar a orquestra as familias íanse situando ao redor da cesta ou cestas de comida. Polo xeral eran familias extensas ou grupos familiares, xuntándose os fillos que xa marcharan da casa e vivían noutros lugares ou parroquias, achegándose tamén sogros e cuñados, afillados. Os grupos eran numerosos. Outros optaban por ir cara aos herbais, mais hoxe o monte encheuse de eucaliptos, os herbais cheiran a xurro e as merendas xa non forman parte fundamental do ritual festivo. As merendas eran encontros comunitarios con xantar que amosaban a vitalidade social e reforzaban os lazos de parentesco e veciñanza, reforzaban a sociabilidade. Por outro lado, e en tempos de necesidades e escaseza, estas comidas festivas eran como un aporte alimentario especial e servían para aliviar a hiponutrición endémica, ou as fames periódicas.

A festa tamén era un pretexto para se xuntar e mostrar a unidade familiar. Os fotógrafos ambulantes percorrían estas merendas para tirar fotos dos grupos, moitas delas con destino aos ausentes na emigración e facelos así partícipes na distancia.

Unha merenda sobre a década de 1950. Foto García?

Unha merenda nos herbais. Foto Ramón Caamaño

A festa remataba coas orquestras tocando de noite. Para moitos era a última festa do ano. Por iso di a copla;

Fun á Santa, fun á Barca,
Fun ás romarías todas
Agora só me queda
San Migueliño das cebolas

E San Migueliño xa só se lembran del os que pasan de 80 anos.

Antes de falar brevemente da historia deste santuario, temos que dicir que a festa comezou como medio século máis tarde da fundación do templo, ou cando menos a súa importancia non chega até a segunda metade do século XX. E non podemos ter máis datos porque o 1º Libro de Fábrica do santuario está desaparecido e, no segundo, que comeza en 1878 dise que “como romería contará con unos cuarenta años”. Un ano antes o párroco de Morquintián dirixe un escrito ao arcebispo queixándose do comportamento pouco axeitado do seu colega de Frixe, relatándolle unha serie de acontecementos impropios para un crego, como estar bébedo e tirado no chan no medio de dúas mulleres na romaría de Trasufre, “en la que se reunirán lo menos unas seis mil almas”. Se para nós era importante o día da festa, para á xeración dos meus avós, era máis importante a véspera. Os de lugares de lonxe saían á tardiña de véspera andando e chegaban de noite a Trasufre, pasando toda a noite de troula e bailando ao son das pandeiretas polos cabaneis. Para moita desta xente a festa remataba ao mediodía do día principal. E volta para a casa e agardar outro ano.

A historia do santuario

No ano 1875 chega como párroco a San Pedro de Coucieiro Francisco Bretal Mariño. Era natural de Oleiros (Ribeira) e na súa casa había unha imaxe da Virxe de Aránzazu, imaxe que hoxe se conserva nun colexio privado situado no que foron propiedades da familia deste crego. En novembro de 1790 xa estaba exercendo como párroco en Santa Cristina de Vea (A Estrada). Nestas dúas parroquias funda un santuario baixo esta advocación mariana e, nos dous casos, busca un pretexto para xustificalo: en Coucieiro era que os veciños de Trasufre, pero tamén os da Farrapa e os de Calo, este lugar da parroquia de Vilastose, non podían cumprir moitos días de inverno coa obriga de asistir á misa porque non podían pasar o río Castro debido as moitas enchentes que daquela se producían; no caso de Vea porque había unha feira no lugar da Gándara e para que a xente que acudía a ela puidese asistir á misa cando caía en domingo, levantou unha capela. Nesta parroquia, e como xeito de propagación deste culto, usou impor o nome de Aránzazu ás nenas no bautizo. Bautizou 41 das cales 38 levaron o nome de Aránzazu, por exemplo: María Francisca Aránzazu, e tamén houbo un neno que o levaba, Andrés María de Aránzazu. Este sistema utilizouno tamén na última parroquia na que estivo destinado, Santa María de Argalo (Noia), mais aquí non puido ou non quixo erguer outro santuario. Non obstante, en Coucieiro só encontramos unha muller con este nome.

O actual templo nada ten que ver co mandado levantar a finais da década de 1780 por Francisco Bretal Mariño. De como era este hai unha descrición de 1793 e non era máis que unha moi pequeniña capela na ladeira dun monte. O templo actual comeza a configurarse en 1897 e tivo problemas de derrube, debido á situación na aba do monte. De aí o grosor dos seus muros da fachada principal.

Os outros santuarios

Como dixemos hai dous santuarios máis co culto á Virxe de Aránzazu. Os dous teñen relación co de Trasufre. O de Santa Cristina de Vea porque o fundou o mesmo crego que o de Trasufre; o da Eirita (Santo Estevo de Anos, Cabana de Bergantiños) porque foi un crego que estivo en Coucieiro entre 1871 e 1876, Francisco Vázquez Martínez, quen levou este culto a un santuario xa existente, coa advocación da Eirita, unha advocación propia e seguramente de orixe medieval. A romaría celébrase aquí o 22 de setembro.

O establecemento deste culto na Eirita pode ser debido a un cabreo do crego que quería seguir en Coucieiro, a onde chegara desde Cee para substituír a un tío seu que estivera aquí de párroco 39 anos. Sería este crego o que levou a documentación precisa para coñecer mellor os inicios da romaría de Trasufre, e non o digo eu, senón o seu substituto en Coucieiro en 1876, quen di que tardou en entregarlle as chaves da reitoral e non lle entregou os libros de contas de confrarías e “los que pudieran dar a conocer las existencias de fondos de culto, limosnas y misas del notable santuario de nuestra sra. de Aranzazu”.

Pero a historia oficial e escrita ten o seu paralelo na lenda ou lendas, formas de construír un relato máis achegado ás xentes e ao territorio. Mais isto quedará para outro día. Boa romaría a todos e todas.