A patria é a terra e mais os mortos
Fundamental falar dalgo tan noso como a morte, ademais nesta a semana dos defuntos. Facémolo cas verbas dende Mazaricos con Suso Jurjo.
”A patria é a terra e mais os mortos”, por Suso Jurjo
Consuelo Trillo é a visaboa de Suso JurjoEsta sentencia que poñemos por título foi acuñada por Maurice Barrès (1862 – 1923), un político e pensador francés ultraconservador e dun chauvinismo que chegaba ata o racismo máis desprezable. Hoxe sería un seguidor acérrimo de Marine Le Pen. Apesares de ter unhas orixes tan pouco recomendables, é unha frase da que gusto especialmente.
Cando falamos da terra neste contexto, non nos referimos a ningunha entidade política ou administrativa, senón ao “curroucho”, ao anaco da paisaxe no que nacemos e nos criamos. A terra é a casa na que vimos ao mundo. A eira ou a horta dos primeiros pasos, dos primeiros xogos e dos primeiros traballos. As cacheiras polas que andamos ao “gheldo”. As catro ou cinco agras que nos deron de comer. Os herbais aos que íamos coas vacas. As corredoiras nas que moitas veces tivemos medo de noite. O monte, indispensable no sistema agrario tradicional. O tempo que nos envolve e nos enchoupa. O sol, refulxente ou escurecido, pero en poucos lugares tan reverenciado coma nesta nosa terra de abondosas choivas, brétemas lendarias, xeadas ocasionais, e ventos que fan renxer as creacións mellor apuntaladas:
O Vendaval amoroso
trae unha nena engañada,
o Norte iscariote
non trae nena nin nada.
A terra tamén é a xente coa que compartimos eses anos fundamentais para a nosa existencia futura. Esa xente, ou parte dela, foi a correa de transmisión de tódolos mundos que nos precederon. Os maiores que coñecemos na nenez, veciños ou familiares, conectáronnos cun pasado, cunha tradición, cun legado cultural que nos define coma pobo. A nosa non é unha cultura letrada, senón unha cultura oral que chegou a nós xeración tras xeración, onde cada nova “revoada” ía aportando algo a esa tradición milenaria. Os nosos propios antepasados, e en xeral os antepasados deste pobo, non eran grandes líderes, nin grandes facedores da historia, senón sufridores da historia que outros lles impoñían. Somos fillos das súas pequenas heroicidades, dos seus innomeables esforzos, da súa inmensa capacidade de sufrimento, pero tamén do seu conservadorismo, do seu temor aos cambios e da súa incapacidade para rebelarse. Os nosos antepasados, os nosos mortos legáronnos esta Patria chea de incertezas e contradicións.
Neste semana na que todos honramos aos nosos defuntos eu quero lembrar o exemplo de miña bisavoa CONSUELO TRILLO. A única, dos meus oito bisavós, que cheguei a ver con vida. A única, das miñas catro bisavoas, da que teño unha imaxe fotográfica, coa que ilustro este artigo. Morría, non moito despois de sacar esta foto, con noventa anos cumpridos, rodeada de fartura e do cariño e do respecto dos seus familiares e veciños. Mais cando chegou a este mundo o 4 de xaneiro de 1878 na casa das Luísas do Outeiro de Mazaricos, un dos fogares máis miserables da Galicia rural do seu tempo, nada facía prever un desenlace tan optimista. A súa proxenitora, Manuela Trillo, era unha nai solteira que tivo, polo menos, tres fillos máis nas mesmas condicións. Ata onde puideron chegar as miñas pescudas, mediados do século XVIII, a ilexitimidade era a forma máis común de nacer á vida na clase á que pertencía esta estirpe, a dos CASETEIROS. A pobreza de sempre foi mala concertadora de compromisos matrimoniais.
Os caseteiros, na súa maioría mulleres solteiras, soas ou con fillos, non tiñan máis que a noite, o día e o corpo ao alto para saír adiante na vida. Un miserable caseto, de aí o seu nome, no que vivían todos amoreados. Dous regos de terra na que botaban unha verzas para facer o caldo todo o ano. Algún porco famento que pouco daba que partir pola matanza, e unhas ovellas que acomedaban no monte en man común. Estas eran todas as súas posesións. Con tan escasa facenda víanse obrigados a buscar outras estratexias para gañar o pan. Andar ao xornal era a saída máis socorrida. A paga do seu esforzo consistía, basicamente, na comida do día e nalgunhas espigas ou patacas para levar para a casa.
A nosa protagonista acompañaría a súa nai nos traballos que esta realizaba, non pola laboura que puidera desenvolver, senón para que a ela lle deran tamén algo de mantenza. Pero moi pronto, con dez ou once anos, empezou a servir de criada na casa de Bras de Castro (Maroñas). Alí estivo alugada, como dicían antes cando unha persoa asalariada convivía de continuo coa familia para a que traballaba. Nos primeiros anos non recibiría máis remuneración que a comida, os zocos e algún trapo de roupa. Despois, co tempo, mandaríanlle, de cando en vez, un patacón a súa nai. Os amos debían estar contentos co seu labor e ela, a pesar da dureza dos trafegos, tamén estaría conforme co trato recibido. Pois doutra maneira non entenderíamos a estreita amizade forxada entre os de Bras e a familia que, en pouco tempo, formaría Consuelo. Corríanse coa festa, apadriñaban fillos uns aos outros e axudábanse cando a situación o demandaba.
Permaneceu nesta casa ata que, con 19 anos e aínda que non tiña nada que ofrecer no aspecto material, casou con Benito Jurjo. Un afastado parente, súas bisavoas eran irmás, da casa do Burro do mesmo lugar do Outeiro. Un labrador cativo que dende o ano 1849 tiña os seus escasos bens hipotecados debido a un préstamo que lle fixera o Cirolán de Suevos a seus avós. Esta situación foi arranxada lixeiramente no ano 1891 cunha herdanza que lle deixou un tío que estivera emigrado, e que se compuña dunha finca de 29 ferrados de labradío, e outras dúas de monte, onde hoxe se sitúa unha parte da Picota, que tiñan arredor de 20 ferrados cada unha.
Con estas pertenzas, esforzo, apertura de miras e enxeño iniciaron a vida matrimonial. No Outeiro fixeron unha casa nova o suficientemente grande para dar acollida a unha prole que ano tras ano ía medrando ata alcanzar a decena. Ademais de atender a labranza, tiveron estanco, taberna e, a partir de 1923, a oficina municipal de correos. Foron anos de duro traballo pero tamén de logrados froitos. Consuelo e a súa familia abandonaron a miseria que asoballara aos seus antepasados e a ela mesma durante xeracións. Entre os seus maiores orgullos, ela que sabía o que era chegar a este mundo cunha man diante da outra, atopábase o feito de que os seus fillos, cos seus consellos, contraeran matrimonio en casas de labradores. Con máis ou menos largura, todas e todos, atoparon unha “comenensia” coa que poder enfrontarse ao futuro con esperanza.
Nos anos trinta do século pasado o seu fillo José, o da mellora, constrúe unha casa na Picota á que se traslada a familia a finais da seguinte década. Nesta casa será onde morra o seu marido o 11 de xuño de 1952, e onde ela pase os últimos anos da súa vida. Foi precisamente diante desta casa onde a vin sentada, sendo eu moi pequeno. Dese encontro unicamente lembro a súa inmensa figura, ou así mo pareceu a min.
E aquí a temos, acompañada da súa neta Isabel, na cociña da súa casa da Picota. Neste ambiente doméstico rodeada de cacharros, aseméllase ás modelos dos cadros de Vermeer de Delft, o mestre da luz e dos interiores da pintura holandesa do século XVII. A súa mirada melancólica parece presentir a morte, e estes espazos ata o de agora incomprensibles sen a súa xenerosa corpulencia e sen o seu inapelable dominio, moi pronto serán alleos á súa presenza. Morreu o 21 de setembro de 1968 e, aínda que non participei en ningún dos actos relacionados co seu enterro, gardo dous recordos asociados ao seu falecemento.
No primeiro unha tía miña viu unha grande sombra feminina sen orixe aparente, ao pouco tempo viñeron traer o recado de que súa avoa acababa de morrer. A suposta sombra que viu miña tía, ademais de anunciar a morte de súa avoa, era unha premonición do rigoroso loito que tería que gardar durante un ano. Para ela e para as súas dúas irmás solteiras en idade de merecer, esta morte, que noutras circunstancias sería moi levadeira, era unha verdadeira traxedia. Lembro o seu malestar e unha escena relacionada co loito e coas estratexias ás que había que botar man naqueles tempos de austeridade. Nunha pota grande que estaba ao lume con auga e tintura negra que compraran na droguería, ían introducindo as prendas de cor que posuían para tinguilas e así poder cumprir co loito sen renovar o roupeiro.
Consuelo Trillo foi unha matrona de constitución forte, entrañas fértiles, disposta de ánimo, estrita no proceder e, coma aquelas personificacións femininas de xenerosas proporcións pintadas polo Veronés para simbolizar as grandezas da República de Venecia, digna de representar unha Patria.
- Suso Jurjo, técnico de Cultura do Concello de Mazaricos.
Outras reportaxes mazaricás de Suso Jurjo
- A nova misa do Cura de Ghirra no Mazaricos de 1965.
- Os Mariño de Lobeira e o gando bravo dos montes da Ruña e do Pedregal do Pindo no século XVI.
- A situación dos hórreos nos rueiros aldeáns de Mazaricos.
- Houbo suevos en Suevos?.
- As mallas da miña infancia. Golpe na eira que hai malladeira.
- O antes e o agora do primeiro coche do Riolo.
- Os 15 votantes nas eleccións ás Cortes no Mazaricos de 1836
- As Feiras da Picota nos anos 50.
- O Cine Vello da Picota.
- Segando en Mazaricos aló polo século XVIII.
- Máximo e Aureliano: os primeiros mazaricáns de nome coñecido.
- Un paxaro para Mazaricos: A voltas coa orixe do nome do Concello.
- A historia da construción da Casa Consistorial de Mazaricos.
Novas relacionadas
Fonte
- Suso Jurjo para o Concello de Mazaricos.