Galicia escura, Fisterra viva: Historias de barcos e mariñeiros da ría de Corcubión (2)
Utilizamos a reseña xornalística publicada na Voz de Galicia do 26 de setembro de 1925 por Jerónimo Figueroa Domenech, como punto de partida para reedificar unha interesante historia de barcos construídos nas praias de Quenxe e Corcubión: desde faluchos a bergantíns, desde polacras e balandras a pailebots, desde corbetas a galeones ou goletas..., e de mariños que os pilotaron percorrendo todos os mares e océanos. E, nese traballo publicado, Jerónimo recorda os nomes dos veciños máis nobres e prestixiosos do Corcubión de mediados do século XIX, precisamente os mariños e marineros que configuraron nosa máis importante historia: a que fixo dun pequeno poboo unha vila especial.
Á altura de setembro de 1925 preguntábase o xornalista, “Quen son hoxe os homes notables en Corcubión? Os avogados, os médicos, os enxeñeiros, os políticos?”, contraponiendo e remarcando que, ”No meu tempo o eran os mariños, os capitáns de barcos, os que causaban nos seus convecinos a maior admiración e o respecto máis profundo”, enxalzándoos e aseverando que foron eles os que escribiron as páxinas máis heroicas na súa vida de loita co mar, para sacarlle as súas riquezas e convertelo en camiño para intercambiar produtos ou trasladar individuos a outros países afastados. Con todo, co paso dos anos estes profesionais do mar foron, primeiro perdendo prestixio social, un prestixio de abolengo burgués, para desaparecer despois do padrón municipal que reflectiu de forma paulatina e imparable o profundo cambio social que viviu Corcubión a través dos tempos.
”Oh, tempos de esplendor naval do meu pobo xa desaparecidos! Naquelas praias de Quenxe e Corcubión escorregaron ata o mar como fillos xigantescos, os buques o 'Carmen', a 'Unión', o 'Malgenio', a 'Camila'..., e tantos outros buques que pereceron, os máis na traxedia, os menos na emigración definitiva a outros portos, e un, un tan só, como un ser vivo que nace, crece, loita, envellece e morre, foi desguazado na propia area onde se construíu, como o cadáver dun ancián que se enterra e apodrece. Ese buque foi a 'Camila', nave gloriosa cuxa historia é un marabilloso tecido de accidentes dramáticos e viaxes triunfales”.
A goleta 'Camila' que cita o xornalista, de 62 toneladas de rexistro bruto, foi propiedade do fomentador catalán, armador e consignatario de buques, residente en Corcubión, José Sagristá Xampén (Xampén e Cía.), propietario tamén do bergantín 'Mal Genio'. A 'Camila' foi construída en 1829 e reconstruída anos máis tarde coa madeira e clavazón do famoso buque inglés naufragado en 1846 en Caneliñas, “The Grand Liverpool”. Unha goleta que aparece atracada en numerosos portos do Atlántico, Cantábrico ou Mediterráneo, desde Liverpool a Santander, desde Xixón a Barcelona, desde Muros a Málaga, Almería ou Cartagena, desde Cadiz a Ibiza, Valencia ou Tarragona..., transportando sardiña, congro, alubias, fariña, hilaza, bacalao, cortiza de piñeiro molida, flexes e barras de ferro, áncoras ou alquitrán, trapos ou outros moitos efectos..., e na súa longa vida foi capitaneada por Francisco Serra, Manuel, Juan e Francisco de Lema, Juan Leiva, J. Lanza, Ramón Blanco ou Antonio Agrafojo, entre outros, retornando definitivamente a Corcubión en 1888 para morrer de vella na mesma praia de Quenxe na que fora botada, aproveitando os seus clavos de cobre para reutilizalos na construción do balandro “Méndez Núñez”, nun brillante colofón logo de case sesenta anos de actividade e innumerables singraduras, travesías e rumbos.
O bergantín Mal Genio e o capitán Laureano Riestra
Pola súa banda, o bergantín 'Mal Genio', de 181 toneladas de rexistro bruto, propiedade tamén de Xampén, foi mandado durante un tempo por Laureano Riestra Figueroa con 20 anos, o máis prestixioso mariño corcubionés da época, capitán tamén da goleta 'Que dirán de min', de 74 toneladas e do vapor 'Neto', con liña regular e escalas en Inglaterra. Tamén capitaneou o vapor de ferro e hélice, 'Rita', un poderoso buque que cruzaba o Atlántico con carga e pasaxe para A Habana, así como outros buques máis. Laureano, fillo doutro mariño, José Riestra Lobelos, orixinario este de Fisterra, foi presidente do casino e alcalde de Corcubión, deixou todo o seu patrimonio e o encargo ás súas dúas irmás para crear o Asilo de Anciáns e foi tamén o representante dos patronos da Fundación Fernando Branco de Lema, residentes na Habana, para trasladar nos seus brazos a caixa coas cinzas do filántropo á capela do novo colexio construído co capital que deixou o emigrante falecido en Cuba, depositadas ata aquel entón na igrexa parroquial da vila da Xunqueira.
O bergantín 'Mal Genio' tamén foi tripulado polo capitán Ramón Díaz Porrúa, entre outros, tocando os mesmos portos e transportando idénticas mercancías que a goleta 'Camila'. E tamén a goleta 'Carmen', de 58 toneladas, foi capitaneada con 24 anos por Fernando Escaja Leiva, fillo do lendario corsario corcubionés de últimos do século XVIII e primeiros do XIX, Ángel Escaja Bueno, unha embarcación que visitaba regularmente os portos de Santander, Barcelona, Suances, Cádiz, Algeciras..., transportando trigo e outros efectos de comercio.
”Non menos famosa nos rexistros históricos da nosa mariña mercante foi a 'Luna': a” -corbeta- ’Luna' que surcou os mares descubertos por Colón, Vasco de Gama, Magallanes e Elcano, levando no seu seo aos atrevidos emigrantes...; a 'Luna', que loitou co ciclón nas Antillas, co pampero en Sudamérica e co tifón en Asia; que dobrou dez veces o Cabo de Boa Esperanza e sorteou vitoriosa outras tantas os perigosos arrecifes da Oceanía para morrer ao fin, ferida polo raio, nun tranquilo porto do Mediterráneo”, recorda o xornalista corcubionés no artigo citado, unha historia que se converteu en lenda, como unha película empapada en nostalxia.
Recibo da pasaxe de 1860 para a corbeta "Luna", viaxe Vigo a Bos Aires
O propietario da corbeta 'Luna', de 255 toneladas, da matrícula de Corcubión, que ocupaba o número 436 da lista do Lloyd, foi Benito Teixidó e fillos, fomentador e armador de orixe catalá, con intereses en Fisterra. E un dos capitáns que a mandou foi Esteban Domenech, transportando tanto carga -pau granadino, pau de campeche, fariña, sémola de granadillo, congrio, ferro, quincalla...- como pasaxeiros, facendo escala nos máis importantes portos españois e ingleses, cruzando o océano Atlántico para atracar en Montevideo e Bos Aires e noutros destinos en países sudamericanos. J. Rodríguez e Miguel Verges tamén a patronearon trasladando a moitos dos emigrantes de Corcubión e Fisterra allende os mares, embarcados nesta corbeta. Por iso poderiamos preguntarnos cantos cadernos de bitácora estiveron depositados en desvanes e vivendas da vila de San Marcos, ou de Cee, ou de Camariñas, ou de Fisterra..., que desapareceron para sempre destruídos no transcurso dos anos, ou pola incuria e cando non pola neglixencia dos descendentes dos mariños que os subscribiron; cadernos de bitácora que poderían servirnos hoxe de soporte documental e narrativo, pero a triste realidade é que non dispoñemos nin dun só vimbio para reconstruír estas historias que ocultan a historia de nosa ría e do noso porto, a dos barcos construídos nas nosas praias e a dos nosos antepasados mariños que os tripularon.
O bergantín goleta Unión e o seu naufraxio
O Bergantin Goleta "Unión" -Feito por Aquiles
”Como esas naves foron tamén os heroicos mariños que as mandaron e que no meu tempo conducían o palio da procesión. O capitán Lema desaparecido cos seus compañeiros e o seu bergantín ‘El Trueno', nos mares glaciaies, sen deixar rastro algún do horrible drama que deberon sufrir; o capitán Abella afundido coa 'Unión' na necrópolis mariña da barra de Santander. O Bergantín goleta, matrícula de Corcubión, cuxo armador e piloto foi Manuel Abella, perdeuse en augas do Cantábrico en 1869 -en realidade, foi o 2 de novembro de 1873- (nas noticias de prensa da época existe confusión nomeándolle “Buenaventura” e “Sagitario”, este último outro barco propiedade tamén da viuda e fillos de Abella).
O mar non podemos controlalo, e á vez sempre existe a posibilidade de morrer. E neste tráxico suceso que citou Jerónimo Figueroa parece que sub xace tamén un fondo de fatalismo. O bergantín 'Unión', posteriormente convertido en bergantín goleta, chamada 'Nova Unión', de 142 toneladas, foi construído a partir de 1846 en Corcubión e mandado a través do tempo por José Fernández, José Carratalá, Ramón Lado, Ventura Patiño, José García Señoráns, Ramón Rivas -casado cunha filla do armador- e tamén por Jose Antonio Avella e o seu irmán Manuel, ademais de Francisco López García -casado con Elena Abella, filla do armador-, navegando polos mares do norte de Europa, o Cantábrico, o Mediterráneo e a illa de Cuba ou Porto Rico, entre outros. No seu naufraxio faleceron os seus oito tripulantes, pero tamén outros sete individuos, cinco ingleses e dous españois que acudiron nunha embarcación na súa auxilio. Toda unha traxedia marítima para Corcubión e Santander, e tamén para Cee, do que eran veciños cinco dos tripulantes. O propietario do 'Nova Unión' foi o matrimonio formado por Antonio Abella, un dos maiores contribuintes do Corcubión de 1836, e Rosa Rodríguez Senande, que, en 1851 tiñan como fillos a Vicente, con 24 anos; a María, con 21; a Dores, con 19; a Manuel, con 15; a Benigno, con 8; a Encarna, con 11; a Elena, con 10; a Antonio -co tempo fíxose xuíz-, con 7 e José, con 3.
Segundo as investigacións efectuadas por Aquiles Garea, os tripulantes do buque corcubionés falecidos foron Antonio Lojo Abella, de Muros, de 16 anos; Jesús Gómez, Joaquín Alejandro, Crisanto Rodríguez, Juan Antonio Tomei, Sebastián Tomei e Ramón Suárez, todos estes de Cee…
. (Continuará...)
- Luís Lamela. Historiador e escritor corcubionés, un activo da recuperación da memoria histórica da Costa da Morte.