As terras fisterrás no século XVIII: un espazo pouco humanizado

10:49 29/11/11

Dentro de pouco máis dun mes, e coa correspondente actualización dos censos de poboación, os medios de comunicación faranse eco da preocupante situación demográfica galega caracterizada polo seu progresivo avellentamento e a falta de relevo xeracional. As terras da Costa da Morte tampouco se salvan deste panorama desalentador e así a meirande parte dos seus concellos, salvo raras excepcións, perden ano tras ano poboación, aínda que os políticos de turno só se den conta da gravidade da situación cada catro anos que é cando o seu concello pode perder representación en forma de actas de concelleiro pola propia baixada do censo.

Historicamente, a Costa da Morte foi unha zona do territorio galego mal comunicada, alomenos por terra, coas principais vilas e cidades. Ata a implantación do actual sistema administrativo liberal tralo primeiro tercio do século XIX, a vinculación de boa parte das súas terras coa cidade de Santiago de Compostela está fóra de toda discusión. Así, o seu territorio formou parte da antigua provincia de Santiago ó tempo que as súas parroquias estiveron, e seguen, ligadas ó arcebispado compostelán.

Estamos a falar dun territorio con pouco peso demográfico e que, coas excepcións das vilas costeiras, presenta pequenos núcleos de poboación de claro predominio agrario e cunhas densidades poboacionales moi baixas. Seguramente, desde o século XV o binomio formado polas vilas de Cee e Corcubión, foi o que poidamos considerar como núcleo urbano máis importante mentras que no mundo rural, Moraime e o seu entorno e xurisdición tivo certa relevancia en canto a número de habitantes, situación herdada do seu importante pasado medieval.

Precisamente, por tratarse dunha zona periférica e cun modesto grao de ocupación, a comarca experimentou un escaso desenvolvemento que aínda persiste na actualidade como un mal crónico e consustancial a esta parte do occidente coruñés. Así, tanto as comunicacións como o tecido industrial son unha grave lousa que segue condicionando o futuro dos seus habitantes, que esperan que algunha vez se fagan realidade as promesas políticas referentes á autovía da Costa da Morte (onte o presidente da Xunta inaugurou a variante de Sardiñeiro) e que tamén se faga algo cos pequenos polígonos empresariais repartidos por diferentes concellos, para que o seu fin non sexa o de simplemente criar toxos.

O estudio dos Libros de Persoal do Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII permite facer unha aproximación máis ou menos fiable do que foron as estruturas familiares da Galicia de fins do Antigo Réxime. A documentación conservada para as vilas de Corcubión e Fisterra e as feligresías de S. Pedro de Redonda, S. Vicente e S. Martiño de Duio fai referencia a 523 fogares nos que convivían 2076 persoas. A modo de curiosidade podemos afirmar que o total das parroquias dos actuais concellos de Cee, Corcubión e Fisterra superaba os 1250 fogares con preto de 5000 habitantes a mediados do século XVIII. Como xa comentamos, a característica fundamental do poboamento da zona é un discreto grao de ocupación que ten o seu reflexo nunhas densidades de poboación destacables só no caso das tres vilas mariñeiras que no 15% do territorio agrupan a máis do 45% da poboación. Neste senso merece especial atención a vila de Corcubión cunha densidade de poboación que supera os 400 habitantes por quilómetro cadrado. Pero como xa anticipamos, as vilas costeiras son a excepción. O certo é que nesta comarca atopamos maioritariamente un poboamento de tipo complexo, onde o hábitat preséntase como unha forma especial de poboamento concentrado, sendo a aldea o núcleo fundamental de poboamento. A partir dela fórmanse as parroquias, que no caso do mundo rural amosan unhas densidades ocupacionais moi modestas. Como se pode comprobar no mapa, no 85% do territorio estudiado só vive o 54% da población total, con densidades de poboación que varian entre os 20 e os 40 habitantes por quilómetro cadrado.

No momento de levar á práctica o Catastro, no 75% do territorio galego predominaban as familias cun promedio que se move entre os 4 e os 4.5 membros. No caso concreto destas parroquias da Costa da Morte, a media é de 3.97 persoas/fogar. É unha cifra global máis ben baixa, que oculta as diferencias existentes entre a pequena vila mariñeira (4.05 de media para Corcubión e Fisterra) e as parroquias que viven do campo (3.83 personas por fogar en Duio e Redonda). Esta diferencia, nada rara por outra parte, ten a súa razón de ser nos distintos tipos de actividades económicas que teñen lugar nas vilas e nas aldeas. Así, e só a modo de exemplo, o catedrático Saavedra Fernández considera que hai unha interrelación mútua entre o tamaño da familia e a presencia de actividades auxiliares nas familias labregas no seu estudio da antiga provincia de Mondoñedo.

No caso das terras fisterrás, mentras nas parroquias do rural a case totalidade dos veciños adícanse ó traballo da terra, nas vilas esta actividade é moito menor, sendo sustituída pola pesca (máis do 54% dos habitantes de Corcubión e Fisterra viven do mar). Nada debe extrañarnos por tratarse de vilas costeiras, pero nelas tamén hai outras ocupacións: mercaderes, sastres, artesáns.... que fan destes núcleos uns lugares moito máis dinámicos desde un punto de vista socioeconómico, coa conseguinte maior complexidade das súas estruturas familiares.

Víctor Castiñeira (vmcastineira[arroba]quepasanacosta.gal).

Novas relacionadas

Unha viaxe histórica pola época medieval con Víctor Castiñeira.

A Baixa Idade Media na Costa da Morte: As orixes das terras de Nemancos

As parroquias do concello de Cee: notas sobre a a súa poboación

As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 1. O marco xeográfico-xurisdicional de partida.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 2. As fontes para o seu estudio no século XVI.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 3. O Censo de 1533.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 4. 4. O Censo de 1571.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 5. O Censo de 1587.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 6. O Vecindario de 1587.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 7. Análise do Vecindario de 1587.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 8. O Censo de 1591 e resumo da evolución no século XVI.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 9. O século XVII.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 10. O século XVIII e primeiro tercio do XIX.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 11. As veciñanzas de 1708.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 12. As veciñanzas de 1711 e 1717.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 13. Cee na segunda metade do século XVIII.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 14. Cee no primeiro tercio do século XIX.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 15. A evolución da poboación a través dos rexistros parroquiais (1600-1860).
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a a súa poboación (ss. XVI-XX): 16. Os rexistros parroquiais: as faltas de carácter accidental.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a a súa poboación (ss. XVI-XX): 17. Os rexistros parroquiais: as faltas de carácter sistemático.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a a súa poboación (ss. XVI-XX): 18. Os rexistros parroquiais: as Visitas Pastorais.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 19. Conclusións sobre a validez das fontes parroquiais.
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss. XVI-XX): 20. Evolución a través dos rexistros sacramentais (I).
As parroquias do concello de Cee: notas sobre a súa poboación (ss.XVI-XX): 21. Evolución a través dos rexistros sacramentais (II).