Martes. 19.03.2024
El tiempo

Galicia escura, Fisterra viva: Historias de barcos e mariñeiros: o “Liberto” e o motín (3)

Naufraxio do vapor Nil en aguas de Camarinas en 1927- Foto de Ramon Caamano
Naufraxio do vapor Nil en aguas de Camariñas en 1927- Foto de Ramón Caamaño
Galicia escura, Fisterra viva: Historias de barcos e mariñeiros: o “Liberto” e o motín (3)

O bergantín corcubionés ’Trueno’, de 172 toneladas, navegou polos mares do norte de Europa e tamén polo Mediterráneo, visitando en numerosas ocasións os portos de Liverpool e Barcelona en liña regular transportando maquinaria, ferro, aceiro, folla de lata, loza, drogas, quincalla... Xa en abril de 1854 pilotábao Juan de Lema e as últimas noticias que dispoñemos son de maio de 1857, nunha navegación de 30 días de duración con arribaba a Barcelona logo de saír de Liverpool. No momento da súa desaparición, e xa que logo da súa naufraxio e afundimento en mares do norte de Europa logo de 1861, o ‘Trueno’ pilotábao o sinalado mariño corcubionés e nunca máis se soubo nin del nin do seu tripulación. O experimentado capitán tamén mandara o lugre 'Calella' e a polacra-goleta 'Ceferino', que, precisamente o 1 de febreiro de 1860 embarrancou nun dos illotes que forman a desembocadura do río Ebro; e tamén a goleta 'Camila', entre outros. Juan de Lema estaba casado con María Deschans (29 e 31 anos, respectivamente, en 1851) e tiñan como fillos a Ceferino, de 6 anos; Aniceto, con 5; Juan, con 3 e Carmen, con 5 anos, en 1851 tamén.

“…o capitán -José- Agramunt -Figueroa-, asasinado pola tripulación que, co cráneo partido por un machadazo, tivo valor e enerxía para acurralar no rancho aos mariñeiros sublevados e conducir por si só, loitando como un titán coas olas e os ventos, a súa tráxica nave ao porto de Almería, onde faleceu apenas fixo entrega dos delincuentes ás autoridades... (...) Non vos parece este episodio a relación dun mito grego atribuído ao heroe do Olimpo?”, preguntou Jerónimo Figueroa nas páxinas da Voz de Galicia de setembro de 1925, logo de reflectir apenas uns retazos, moi fragmentados e algunha inexactitude, dun infausto, terrible e heroico suceso.

Entre todas as historias de mariños e mariñeiros que cita no seu traballo Jerónimo, escollemos hoxe unha que, pola súa violencia, coraxe, desesperación e tráxico final, ben merece ser coñecida polos actuais habitantes de Corcubión e os da Costa da Morte, unha historia dunha agresión e un asasinato e tamén dunha severa condena. Vaiamos, pois, coa secuencia dos acontecementos, coa épica dun motín ou sedición a bordo e a enérxica e violenta reacción dun capitán para defenderse dos tripulantes amotinados.

José Agramunt Figueroa

Detalle composicion do padron de 1851 de Corcubion no que aparece a familia Agramunt
Detalle composición do padrón de 1851 de Corcubión no que aparece a familia Agramunt

José Agramunt Figueroa naceu en Corcubión o 24 de febreiro de 1835, fillo de Quirico Agramunt, natural de Muros, e de Josefa Figueroa, nacida de Corcubión (en 1851 ambos con 45 e 38 anos, respectivamente), un matrimonio que tivo como fillos, ademais da José, a Manuel, con 24 anos; a Adelardo, con 21; e a Laura, con 12 no último ano apuntado.

En 1851 José Agramunt tiña 16 anos e xa traballaba no mar, seguramente de grumete, modelando o seu carácter como esculpe as rocas o mar e o vento, quizais nunha madura adolescencia na que parecía que o porvir non ía chegar nunca, pero nada sabemos sobre o seu verdadeiro carácter, fortaleza ou personalidade. En 1873 residía co seu irmán Manuel, comerciante, e coa súa nai, na rúa Mártires. O 21 de setembro de 1861 atopámolo ao mando do iate/pailebot/lugre 'Ceferino', de 62 toneladas, efectuando viaxes de Corcubión a varios portos do Mediterráneo con cargamentos de sardiñas e congro. Máis tarde, o 26 de xaneiro de 1868 José Agramunt mandou a polacra goleta 'No me olvides’, de 29 toneladas, matrícula de Corcubión, despachado en Santander para Moguer e Huelva. Precisamente, nunha destas travesías o 9 de abril de 1868 esta polacra goleta, en lastre, embarrancou na costa leste da rada de Torrevieja, con tempo aturbonado do ESE., salvándose toda a tripulación incluído o seu capitán, un naufraxio que seguramente representou unha moi mala experiencia para o mariño e unha mancha na súa currículo de capitán da Mercante. Meses despois, o 24 de novembro dese mesmo ano atopámolo mandando a polacra goleta 'Flor da Mar', de 27 toneladas, entrando en Santander procedente de Corcubión e con 140 vultos de sardiña, continuando ao mando do mesmo buque en decembro de 1872. A finais de 1876 xa está capitaneando o bergantín 'Liberto' e navegando polo mar Mediterráneo, un barco propiedade da súa propia familia que levaba como tripulación a cinco homes abordo: o contramaestre, Diego Rodríguez Sambade; e os marineros Domingo Luzárraga Araquistain, Teodoro Pidal Oliver, Manuel Otero Vigo e Florencio Mieytes, todos eles orixinarios das provincias do norte de España; un, ademais do capitán, oriundo de Corcubión.

Rua Martires de Corcubion
Imaxe actual da rúa Mártires, de Corcubión, na que residían varios capitáns e pilotos a mediados do século XIX.

O motín a bordo

Na noite do 26 de decembro de 1876 o buque navegaba cunha carga de sal de Torrevieja en ruta cara a un porto do Cantábrico. E cando se atopaba á altura do cabo de Gata e Roquetas, e mentres o contramestre facía garda ao timón, un dos mariñeiros, Domingo Luzárraga Araquistain propuxo aos seus compañeiros sublevarse e dar morte ao capitán co pretexto de que “lles escatimaba a galleta”, o que traducimos que a comida a bordo era escasa; que lle ían a matar porque non comían o suficiente. Os demais tripulantes, Teodoro Pidal Olivera, Manuel Otero Vigo e Florencio Mieites aceptaron a proposta e durante a madrugada e mentres o capitán durmía esgotado pola fatiga dun día de traballo con mal tempo no mar, e alleo á conspiración, os sediciosos informaron ao contramestre da súa decisión sen que este se opuxese, pero quedando nun territorio ambiguo. E o plan púxose en marcha e xurdiu un motín a bordo sen presaxiar un desenlace inesperado.

Dispostos a tomar a peor decisión, durante a garda do contramestre entraron sixilosamente no camarote de Agramunt, Domingo Luzárraga armado co revolver do capitán que anteriormente subtraera, Teodoro Pidal Olivera e Manuel Otero Vigo, en tanto Florencio Mieytes esperou no limiar provisto dun machado. Os tres homes achegáronse á litera e a un metro de distancia Luzárraga descargou dous disparos directos á fronte de Agramunt, penetrando os proxectís na súa cabeza. E a pesar do grave estado e cos ollos cubertos polo sangue que brotaba, moi sobresaltado e aullando de dor e rabia José Agramunt reaccionou incorporándose da litera para enfrontarse cun estoque aos agresores, baténdose a corpo limpo e perseguíndolles en tanto eles fuxían subindo aos tombos escaleiras arriba, querendo alcanzar a cuberta do buque e escapar da furia do ferido. Foi o primeiro asalto, o primeiro minuto daquel difícil e desigual combate.

Na persecución, e ao asomar Agramunt a cabeza ao alcázar, Florencio Mieytes descargoulle un machadazo nas costas que lle fixo rodar escaleiras abaixo, momento no que Luzarrága disparou de novo a pistola alcanzando, en lugar da José Agramunt, ao seu compañeiro Mieytes, que, gritando desesperado arrastrouse pola cuberta tratando de chegar e refuxiarse na camarilla de proa.

Malia as múltiples feridas recibidas, José Agramunt logrou repoñerse e subir a cuberta; colleu nas súas mans un remo e arremeteu contra os sediciosos, recibindo nesa loita un novo disparo que lle feriu na boca, ademais de golpes con paus e outros obxectos que os amotinados lle arroxaron, logrando aínda así acurralarlles ata encerralos na camarilla de proa, cravando a porta co auxilio dun dos agresores, o mariñeiro Domingo Luzárraga, que en última instancia se puxo da súa parte someténdose á obediencia.

Doutra banda, e ao ver aos seus compañeiros en retirada, o contramestre Diego Rodríguez se encaramou á cofa do pau maior e despois de que o capitán encerrase aos sediciosos baixou e se puxo de novo ás ordes de Agramunt, ordenándolle que gobernase o timón e puxese rumbo ao porto de Almería. En tanto, Florencio Mieytes, moi mal ferido polo disparo do seu compañeiro Luzárraga, falecía no encerro na camarilla de proa acompañado dos seus dous compañeiros que nada puideron facer por axudarlle, sufrindo unha terrible agonía sen coidado algún.

Doce horas máis tarde o capitán logrou levar o bergantín ao porto de Almería, entrando o día 27. E nada máis chegar, e coas escasas forzas que aínda lle quedaban, denunciou ás autoridades marítimas a rebelión a bordo, abrindo a porta do rancho e detendo aos tripulantes amotinados, tamén a Luzárraga e ao contramestre Diego Rodríguez, trasladando a terra o cadáver de Florencio Mieytes.

(Continuará...)

  • Luís Lamela. Historiador e escritor corcubionés, un activo da recuperación da memoria histórica da Costa da Morte.

Serie “Galicia escura, Fisterra viva”

Outros artigos de Luís Lamela

 

Comentarios