Galicia escura, Finista viva: Breve historia do porto de Corcubión

Vello porto de Corcubion — Vello porto de Corcubión

14:06 14/09/19

”Si eu quixese describir o meu pobo como o vexo nesa aberración da memoria, habería de presentalo... co seu flamante malecón combatido polas olas irritadas ante aquel obstáculo que lles impide bicar a praza e as rúas como en tempos antigos; co seu peirao ruinoso e os seus grandes veleros ao ancora na tranquila bahía”… (Jerónimo Figueroa Domenech, na revista Nerio)

Desde bastante antigo, xa en época Medieval, Corcubión gozou de instalacións portuarias aínda que durante séculos foron pequenas e co tempo, deterioradas. O incremento de buques dedicados ao intercambio de mercancías entre o norte de España e os portos do Mediterráneo, e tamén con Inglaterra e América, levou a que o porto estivese en xuño de 1839 habilitado para a importación e exportación de artigos nacionais, coloniales e estranxeiros para o cabotaje, entrando a funcionar tamén unha Aduana. En realidade, Corcubión xa contou desde 1852 cunha Aduana de 2ª Clase, establecéndose en 1883 o servizo telegráfico e en 1887 a Estación de Sanidade Exterior, construíndose a partir de comezos do século XX a fábrica de Carburos de Bréns, en Cee, e a aparición dos depósitos flotantes de carbón mineral. Pero xa fora recoñecido en 1883 como porto “de refuxio” polo Almirantazgo británico, arribando en tres ocasiones a armada inglesa da Canle. Trinta anos antes, en xaneiro de 1853 o xornal “El Clamor Publico”, de Madrid sinalou que Corcubión era un dos puntos da costa española no que se construíron obras artificiais para facilitar a carga e descarga de buques. E, anos máis tarde, desde 1860 a vila das Mercés aparece como un activo porto que participa do comercio marítimo oceánico, cun pequeno e mediano comercio interno, xogando un papel moi importante e atraendo a mercadores forasteros.

Nunha descrición de P. Riudavets e Tudury, no “Derrotero de las costas de España” en 1867, na páxina 520 dise que a “VILA DE CORCUBIÓN se extiende alrededor de una pequeña ensenada con playa, y al pie del Monte Estorde, en la ribera occidental de la ría a la que da nombre. Tiene unos 1.300 habitantes, y es cabeza de Distrito Marítimo. Registra varios buques de navegación de altura; otros de cabotaje, y muchas lanchas para pesca de sardina, que exporta ya prensada. Para las operaciones mercantiles tiene un pequeño muelle, aunque muy deteriorado, al que solamente pueden llegar barcos de 10 pies (2,8 metros) de calado, durante la pleamar de mareas vivas. Los barcos de cabotaje que trafican con Cee y Corcubión fondean en 2,5 a 3 brazas (4,2 a 5 metros)... Se aproximan más a Corcubión que a la costa opuesta, y dejan caer el ancla enfrente de la cárcel nueva que se levanta encima del muelle. Los buques de mayor calado fondean más afuera, por entre el muelle y el arenal de Quenxe, en 8 brazas (13,4 metros), en bajamar”. E en 1870 o embarque ou desembarque de mercancías xa se efectuaba por medio dunha rampa encostada á actual estrada por onde accedían os carros cargados de mercancías. Ese uso, e os temporais, foron desprendendo bloques de granito, reparados en 1879 para seguir ofrecendo un limitado servizo.

En 1882 o concello encargou a unha comisión formada polo Axudante de Marina, o Administrador de Rentas, o Alférez de Carabineros e tres vicecónsules, que evaluasen a categoría que debería ter o porto, cualificándoo “de refuxio”, xa que os criterios de “provincial” ou “municipal” non se axustaban ás súas características. O estado ruinoso do peirao reclamou en 1896 a atención da corporación local, chegando a poxarse as obras ás que non se presentou licitador algún, quedando paralizadas ata que en 1898 a corporación se dirixiu ao Ministerio de Guerra solicitando a compra, en catro prazos, dos sillares da batería do Cardeal. E como a proposta non tivo acollida -do que hoxe en día nos alegramos-, o concello aportou 200 pesetas ao mestre canteiro José Trillo Sambade para que se encargase da reparación do espigón, ou “martelo”, do peirao, desde a punta ata a beirarrúa do cárcere, incluíndo a escaleira de acceso. Uns traballos que consistiron en substituír a vella mampostería por bloques unidos con cemento, procedentes dos escombros das obras executadas anteriormente na praza do pobo.

Nesta época, nas súas arribadas, as escuadras, tanto estranxeiras como nacionais, a mariña mercante e a navegación de recreo desembarcaban para telegrafiar, para comprar provisiones, para pasear, pero non tiñan por onde facelo, senón sobre as pedras amontoadas de forma desordenada, ás que nin aínda podían chegar os botes en marea baixa, unha chea de pedras que aos poucos se derrubaban enchendo de obstáculos a praia, e na que forzosamente varaban os barcos na baixa mar.

Malia as evidentes carencias, o nivel exportador do porto de Corcubión foi significativo. Segundo o investigador Alonso Álvarez, no periodo 1792/1830 chegaron ao porto de Barcelona 35 buques cargados con sardina e congrio procedentes da vila de San Marcos, pero este intercambio producíase tamén con outros portos do Levante español que non foron identificados nin cuantificados. Moitos dos buques que saían de Corcubión e non ían directamente a Barcelona: con frecuencia e regularidade completaban a súa carga en portos como Muros, Noia, Vigo, Vilagarcía..., facendo que o último porto de carga se convertse no de procedencia para as estatísticas da época. E en 1843 do peirao de Corcubión saíron 15.905 quintales de peixe salado e medio século despois, en 1904 asegúrase que facturaron 4.600 toneladas soamente.

En decembro de 1901 o Congreso español aprobou un proxecto de lei declarando o porto de interese xeral, época na que se conseguiu a habilitación para a importación de carbón estranxeiro. E detrás estivo Plácido Castro Rivas, que foi o que traballou para conseguilo. E, un día de 1902 repicaron as campás, disparáronse bombas de palenque e correu a música callejera: a Raíña sancionara a lei acordando efectuar obras de mellora no porto. Pero todo quedou aí. En 1904 o “muelle existente” -afirmou a corporación municipal no seu día- “en un estado de lamentable ruina, no sirve más que para atracar a él, en pleamar, embarcaciones de cien toneladas, y las operaciones de carga y descarga de buques de más grande porte, es necesario hacerlas en el puerto por medio de lanchas y gabarras, ocasionándose así perjuicios al comercio por los gastos que ocasionan y demoras a los buques en que se importan y exportan los aludidos efectos de comercio”

Vello porto de Corcubión antes de 1921-Archivo Jesús Porrúa

Pasaron anos, e un día encheuse de xúbilo Corcubión. Tras longas xestións, ás 17 horas do 17 de agosto de 1911 procedeuse á bendición da primeira pedra para a construción dun peirao. Para as novas instalacións presupostáronse 250.000 pesetas e un longo de 145 metros para poder atracar a el, “con toda marea”, buques de moito calado -para a época-, pensando acabarse as obras no prazo de 2 anos, supoñendo os corcubioneses que a súa construción ía ser un eslabón para a prosperidade do pobo. A bendición fíxoa o párroco da vila, Antonio Esteban Andrade e Abente, asistindo numeroso público, a corporación municipal e demais autoridades, celebrándose o acto cun marcado entusiasmo entre o numeroso público congregado nas inmediaciones do cárcere, onde se colocaron varias tribunas adornadas con guirnaldas de follaje e profusión de bandeiras. A cerimonia da primeira pedra fíxoa o alcalde Manuel de Ponciano e Carranza, pero uns momentos antes afundiuse unha tribuna caendo ao mar varios veciños e ocasionando unha enorme confusión.

A pesar do desgusto do incidente, o momento da bendición, di a crónica da Voz de Galicia, “foi emocionante”. Unha banda de música amenizou o acto e centenares de bombas de palenque atronaron o espazo, deixándose oír tamén o son das as sirenas de máis dunha ducia de vapores surtos no porto, así como os aplausos e os vivas dos asistentes saudando a mellora que “iba a evitar el bochorno de ver desembarcar en un montón ruinoso de piedras a los muchos extranjeros que constantemente visitaban el puerto de Corcubión”.

Despois, seguiu un lunch para os invitados. Ao descorcharse o champagne brindaron o médico Marcial Recamán, o mestre Juan Díaz Fernández, o alcalde Manuel de Ponciano, o avogado Alejandro Lastres Carreira, o notario Jesús Fernández Abelenda, o alcalde de Cee, Constantino Alvarellos Berrocal; o notario Juan Polo e o xuíz Pedro Martínez, quen fixo un resumo da intervención de todos os anteriores, terminando brindando por España, polo Rei e por Corcubión e Cée. E outros tamén abogaron pola unión de Corcubión e Cée, desexando que xurdise un propulsor entusiasta que o levase a cabo.

Ata ese momento na ría de Corcubión fondeaban ao ano uns 400 vapores estranxeiros. Logo da cerimonia da primeira pedra demoleuse o espigón medieval no que desembarcaban anteriormente as xentes, facendo prodixios de equilibrio, acometiendo unha cuadrilla de canteiros a obra. Pero outro día xurdiron desavenencias entre o contratista e un destajista, e ¡adeus peirao! As obras paralizáronse e pasaron días e meses e nin a mellora chegaba nin o anticuado espigón se repoñía, e aínda seguían paralizadas en febreiro de 1913. Desde o principio o comercio local comezou a pagar aos buques de cabotaxe un aumento do 10 por 100 no flete por razón de descarga, xa que agora tiñan que facerse na praia, varando, co risco consiguiente. Pero o peor foi que ao demolerse o antigo peirao, a praia onde se amarraban as embarcacións ao abrigo da oleaxe quedou desamparada, orixinándose danos irreparables en canto xurdía un pequeno vendaval. Entre eles, un balandro e unha lancha do alcalde Manuel de Ponciano que foron esnaquizados polas olas; e un bote que era o único capital dun pobre mariñeiro cargado de fillos.

Do prazo de dous anos para terminar a obra, pasouse a cinco. En setembro de 1916 terminábase o reencho logo de extraer os materiais necesarios do Campo da Viña. Despois pasarían máis de 50 anos para proceder á ampliación do peirao, pero pronto chegou a decadencia: a desaparición do tráfico de cabotaje, a práctica desaparición do transporte marítimo de madeira, a..., que levaron á pechadura comercial das instalacións actuais.

Imaxe do porto de Corcubion década de 1980 - Foto-Archivo de Aquiles Garea