A cruz parroquial de Verdes, en Coristanco: unha das pezas de prata de máis antigüidade na zona de Bergantiños

A cruz procesional de Verdes é do éeculo XVII
Luís Bermúdez
06 de setembro de 2025 (09:25 h.)

As cruces parroquiais ou procesionais das nosas parroquias do rural teñen en si un gran compoñente antropolóxico xa que, despois da súa razón de ser relixiosa, estas pezas eran dalgún modo o signo identificador dunha freguesía, como se dunha bandeira ou escudo se tratase. Aparte de buscar unha obra adecuada para presidir as procesións, sexa festivas ou fúnebres, intentábase acadar unha cruz da mellor materia e co deseño máis rico, para sinalar as posibilidades e a sobresaínte economía da parroquia en cuestión fronte ás outras localidades circundantes. Deste xeito, se a cruz era anticuada ou escasa en tamaño, era normalmente fundida e a súa prata reaproveitada para facer unha nova e maior; así, a maior parte das cruces parroquiais de Bergantiños son dos séculos XVIII e XIX, con abundantes exemplos tamén da centuria seguinte, de escaso valor. Sen embargo, algunhas destas pezas salváronse grazas á insuficiencia dos caudais das fábricas das igrexas, como no caso de Verdes, en Coristanco, onde a veciñanza era incapaz de adquirir unha nova. A cruz de Santo Hadrián de Verdes foi adquirida, segundo indica o libro de fábrica (folio 27 recto), no ano 1674: : “Primeramente dio por descargo ciento ochenta reales y veintisiete maravedís que dio a Pedro Vázquez, platero, para la cruz de plata que se hizo para dicha iglesia, de peso cincuenta y cinco reales de ¿? a veinticuatro reales cada uno y de ¿? doscientos sesenta y cuatro reales que a todo se concertó a presencia de mi dicho rector”. 

Temos a gran sorte de atopar máis información sobre esta cruz nun préstamo feito ante o notario Gregorio Varela (Arquivo Notarial da Coruña, código 764, fol. 20 rº) entre o crego Antonio Fernández Varela e o mordomo da confraría de santo Hadrián. Ese documento di o seguinte: “En el lugar y feligresía de San Adrián de Verdes a primer día del mes de junio de mil seiscientos setenta y cuatro años, ante mí, escribano, y testigos pareció presente Juan Louzán, labrador y vecino de esta dicha feligresía y dijo que se obligaba y obligó con su persona y bienes muebles y raíces habidos y por haber, de dar y pagar y que dará y pagará deuda buena y verdadera en que no ha habido fraude ni engaño al licenciado Antonio Fernández de Varela, cura y rector propio de esta dicha feligresía y de la de San Julián de San Justo, anejo, es a saber trescientos cincuenta y dos reales de moneda de vellón que le prestó por hacerle buena obra para la paga y satisfacción de una cruz de plata que dicho Juan de Louzán, como mayordomo de la cofradía del glorioso san Adrián inclusa en esta dicha feligresía, ha comprado a Juan Vázquez, platero vecino de la ciudad de Santiago, los cuales dichos trescientos cincuenta y dos reales dará y pagará en sus manos y poder de dicho rector en su casa del lugar y feligresía de San Julián de San Justo por el día del apóstol y señor Santiago venidero de este presente año, pena de ejecución y costas que por no lo cumplir se siguieren, causaren y recrecieren y porque la paga entrega y recibo de la cantidad referida de presente no parece renunció las leyes de la Non Numerata Pecunia, prueba y paga haber no visto, consentido, recibido y las demás del caso y para que mejor lo cumplirá daba y dio todo su poder cumplido a los jueces y justicias seglares del Rey nuestro señor competentes, que de su fuero y jurisdicción conforme a derecho puedan y deban conocer para que así se lo hagan cumplir, pagar y guardar y haber por firme y lo recibo por sentencia definitiva de juez competente pasada en cosa juzgada cerca y en razón de que renunció a todas leyes fueros y derechos de su favor en algunas y especial las ley y derecho que dice que general renunciación de leyes hecha que hombre no valga y otorgó escritura de obligación en forma y no firmó por no saber y de su ruego lo firmó un testigo que lo fueron presentes Domingo de Soto vecino de la feligresía de San Pedro de Valencia, Payo Pose y Antonio Rodríguez Fernández de esta dicha feligresía y yo escribano que de ello doy fe, y conozco al otorgante y testigos”.

Os dous documentos non concordan en canto ao nome do prateiro: o libro de fábrica menciona a Pedro Vázquez, mentres que o contrato cita a Juan Vázquez. Se tomamos o dicionario de artistas de Pérez Constanti, atopamos a existencia destes dous artistas da prata. O máis seguro é que nos decantemos por Pedro Vázquez, que en 1681 fixo uns braseiros para a Catedral de Santiago, xa que normalmente as notas do libro de fábrica tomábanse cos comprobantes ou recibos firmados diante do escribán, e é moi seguro que o contrato entre o crego e o mordomo se fixese mención do autor dunha forma memorística. 

 En canto á súa descrición, consta esta cruz de tres partes: un tubo cilíndrico onde se introduce a vara, o castelete e a propia cruz. A cruz é de tipo grego, é dicir, todos os seus brazos son iguais, e parten todos eles dun cuadrón central, rematando no seu extremo con tres lóbulos, que á súa vez enmarcan un medallón liso. Tanto nas esquinas do cuadrón, como na parte central de cada lóbulo, sobresaen unhas pequenas veneras; estas son, moi posiblemente, do século XX, cando Ricardo Martínez Costoya arranxou e recompuxo a peza. A superficie dos brazos atópase recorrida por unha decoración a base de “ces” e “eses”, con certa tendencia a representar coiros recortados, que se enroscan sobre si mesmos. No centro do cuadrón, como é habitual, o prateiro representou a cidade de Xerusalén, co sol e coa lúa nos ceos, que serven de amparo ao crucificado. Na parte posterior represéntase ao patrón da parroquia, santo Hadrián, sometido a unha arquitectura que nos recorda á retablística do momento: unha gran venera enmarcada por un arco que descansa sobre pilastras. Resulta interesante a maneira de representar ao Santo, totalmente nu e cos brazos caídos a cada lado do corpo, como se se tratase dun san Sebastián. Normalmente atopamos a santo Hadrián vestido como un cabaleiro ou como militar, oficio que exerceu en vida antes do seu martirio, aló polo século IV. En canto ao castelete, esa parte que une a cruz co tubo cilíndrico onde se coloca a vara, preséntase  como unha laranxa achatada, rodeada dunha faixa central decorada con ovas; conta ademais cunha ducia de gallos, onde se alterna a decoración en escamas cunhas follas que nos recordan ás dos carballos. Outra peza semellante a esta, xa que é da mesma época, é a cruz procesional de Ferreira. 

Máis artigos de Luís Bermúdez

Etiquetas
patrimonio relixion