Foi pola primavera de 1986 cando souben da estadía dunha antropóloga americana no Ézaro, de Heidi Kelly.  Foi grazas a que  se apuntara a unhas clases de panillo que daban en Cee, na Rúa de Arriba, as do Alegre do Son. A razón de acudir a estas clases non era tanto aprender a artesanía das rendas como mergullarse nun ambiente feminino e monolingüe. Pronto nos coñecemos e xunto á súa parella de entón percorremos varios lugares da Costa da Morte. El visitaríanos despois en Londres e comemos no desaparecido Galicia Restaurant de Portobello Road, para lembrar as caldeiradas de aquí.

Daquela un estaba influenciado polas críticas que antropólogos de aquí (españois e portugueses) fixeran aos colegas de fóra. Especialmente forte fora a crítica de Isidoro Moreno (Universidade de Sevilla) feita nun congreso en Braga en 1985, como escoitei as que facía o portugués Octávio Lixa Filgueira. Todas incidían no mesmo: estes ricos do norte veñen aquí buscar información, non saben nada de nós, nin lles interesa saber, só queren material para facer a súa tese e subir rápido no mundo académico. É dicir, que nós (un nós que abrangue a todo o sur de Europa, un sur que ía desde Fisterra até Turquía, pasando polo País Vasco, norte de Italia, etc.,  onde se daba o que chamaba antropoloxía do Mediterráneo !!!) víñamos ser os substitutos dos nativos do terceiro mundo, un terceiro mundo que agora se presentaba máis inseguro e perigoso, víñamos ser os novos colonizados en terreo menos problemático.

Mais non sempre as cousas son así de simples. A Costa da Morte foi o territorio escollido por algúns destes antropólogos ou antropólogas e tivemos casos de colegas preocupados porque o seu traballo e coñecemento revertera na sociedade que os acolleu. Este é o caso de Heidi Kelley, como tamén é o de Sharon Roseman. Elas escolleron a Costa da Morte (O Ézaro e Zas) para facer as súas respectivas teses e buscar un futuro profesional na universidade (Carolina do Norte na localidade de Asheville, e na Memorial University de Terranova). Ao contrario doutros que veñen, collen os datos, marchan e non volvemos saber nada do uso deses datos, estas antropólogas volven e volven con certa frecuencia, falan coa xente de aquí e procuran “devolverlles” a información, incluso na nosa lingua. 

No 1998 estas dúas compañeiras, e amigas, propoñen realizar un proxecto sobre o papel das mulleres na nosa sociedade. Daquela o proxecto non foi adiante porque Heidi Kelley tivo que ingresar nun hospital e a enfermidade separouna de nós un tempo. Afortunadamente puido volver ao Ézaro, a última vez hai tres anos.

A estadía no Ézaro forneceulle material para a tese de doutoramento. Dela saíron varios artigos publicados en revistas americanas polo que podemos dicir que O Ézaro, e por extensión Galicia, é un nome que está na historia da antropoloxía internacional. O eixe das súas inquedanzas está nas cuestións de xénero. Segue mantendo a “paixón académica” por Galicia, o que a levou a vir despois de realizado o seu traballo de campo, en curtos períodos durante varios anos e a seguir investigando e escribindo sobre nós e a colaborar en diversas publicacións.  Nunha versión ao galego dun dos seus traballos e publicada no libro Antropoloxía das mulleres galegas. As outras olladas, editado por Henrique Alonso Población e Sharon Roseman en 2012, remata a súa introdución con esta frase: “Alégrome de ter o meu artigo traducido ao galego para dar continuación así á conversación académica con máis voces para a discusión”.

O poema sobre o Ézaro

No ano 2003 publica varios poemas na revista Anthropology and Humanism, una revista académica de antropoloxía que dedica una sección á creación literaria. Un destes poemas está inspirado no Ézaro.

Comeza cun verso de Muriel Rukeyser un verso sacado do longo poema titulado “The Dam” (“O encoro”), do libro The Book of the Dead  (1938). A cita non é casual. 

O poema de Muriel Rukeyser fala da morte de 476 traballadores por silicose na década de 1930 cando traballaban na construción dun túnel  para a empresa Union Carbide (a de Bophal, lembran!). O túnel tiña uns 6 km. de distancia e desviaba auga do río Kanawha (Virxinia) para unha central hidroeléctrica en Gauley Bridge. Na realización deron cun duro filón de sílice. Os directivos da empresa ignoraron os perigos da inhalación e os obreiros traballaban nunha condicións moi precarias. Os médicos falsamente diagnosticaron como pulmonía ou tuberculose, atribuído á bebida excesiva e ao xogo ao aire libre a temperaturas xélidas. Os mortos eran enterrados silenciosamente para non causar moito ruído, xa que outros obreiros chegaban pronto para substituílos. Eran os tempos da gran depresión e non había traballo. Para os empresarios o importante era ver como as accións ían subindo ao tempo que o encoro ía enchendo. Os recursos naturais e as vidas humanas transformados en valores monetarios. Non será preciso explicar o paralelismo.

Muriel Rukeyser (1913-1980) foi unha poeta e activista norteamericana de orixe xudeu.  Veu a España acubrir a Olimpiada Popular de  Barcelona,  que non se celebrou polo levantamento militar contra o goberno da II República. Sería unha das defensoras da causa republicana, a española,  nos Estados Unidos, como doutras causas, desde a desigualdade racial á de xénero. Como reporteira cubriu casos, como o dun xuízo a varios activistas negros en Alabama ou o desastre de Gauley Bridge, que lle forneceron material para os seus poemas. Un crítico escribiu que era unha activista radical, pero que escribía como poeta, non como propagandista.

Referencia bibliográfica: Kelley, Heidi. 2003. Anthropology and Humanism 28 (2): 205-206.

• Manuel Vilar Álvarez. Licenciado en Xeografía e Historia e máster en Xestión de Patrimonio Cultural. O seu labor profesional desenvólvese no campo da antropoloxía e patrimonio, comisariando exposicións, como a que se realizou en 2012 no Museo do Pobo Galego (Santiago de Compostela) con motivo do terceiro centenario do arquitecto Domingos Antonio de Andrade. Autor de diferentes publicacións sobre estes temas, así como sobre A Costa da Morte e o camiño de Santiago, especialmente o de Fisterra e Muxía

MÁIS ABERTURAS. MEMORIAS E PAISAXES

• Visibilizar o fondo fotográfico de Ramón Caamaño. A fotografía como documento e patrimonio cultural.
• A capela de San Miguel en Coucieiro.
• Areal de Nemiña: da soedade á masificación.
• O “petróglifo” do Petón de dona Urraca. Patrimonio? Si.
• Camiño de Santiago a Fisterra e Muxía: o perigo do éxito.
• As Aberturas.