Os gauchos (A emigración galega no tango riopratense)

07:54 05/10/23

A totalidade do actual territorio da República Oriental do Uruguai e as provincias arxentinas de Bos Aires, Entre Ríos, Santa Fe e Corrientes, forman unha moi ampla rexión que se chama litoral riopratense. Este espazo xeográfico abrangue as terras que regan os grandes ríos da Prata, Paraná e Uruguai. Os habitantes máis característicos deste “litoral” eran os gauchos que xurdiran na época colonial logo da chegada a estes campos abertos do gando vacún e cabalar. O gando chegou a provincia de Bos Aires e a de Santa Fe no século XVI e a Banda Oriental (actual Uruguai) no século XVII. Nestes territorios o gando chegou antes da instalación de poboación humana europea. Os rabaños en total liberdade medraron moitísimo en pouco tempo e sen ningún pastor que se considere o seu propietario, era o chamado gando cimarrón.

Gaucho:
Naciste en la juntura de dos razas
como en el tajo de dos piedras
nacen los talas.

Fernán Silva Valdés

Durante unha boa parte do século XIX, a maioría da poboación masculina do rural non tiña nin traballo nin residencia fixa. Ían polo campo no seu cabalo, hoxe aquí e mañá acolá. Así é como ten lugar o nacemento do gaucho que leva nas súas veas a mestizaxe do sangue hispano, portugués e tamén de calquera das moitas etnias (os mal chamados “indios”) dos pobos orixinarios. O gaucho é herdeiro dos faenadores e changadores (unha mistura de nativos pampas e tapes con crioulos españois, portugueses e negros) e tamén de desertores e fuxitivos. Busca vivir no campo, afastado das vilas e sempre xunguido ao seu cabalo. A súa maior habilidade está dirixida a traballos
relacionados co gando xa sexa a matanza, a marcaxe ou o transporte. O seu nomadismo é case obrigatorio pois as terras que o acollen están nas mans de moi poucos propietarios que se beneficiaron, case sen custo, de doazóns reais ou das autoridades coloniais.

Acostumbrado a recorrer libremente los campos sin cercas ni
alambrados y a matar reses sin marca, no podía concebir que
la tierra y los ganados tuvieran propietario. Para él, tierra y
ganado eran dones de la naturaleza, que no pueden tener
dueño y deben ser disfrutados por todos los que posean el
valor y la destreza necesarios. Los papeles que acreditan la
propiedad y las leyes que la amparan carecen de significado
para el gaucho. Cuando se introduce en las tierras de un
estanciero o faena reses ajenas, no tiene noción de cometer un
delito, cree hacer uso de un derecho natural, común a todos los
hombres, anterior al surgimiento del Estado y de las leyes.

Roberto Ares Pons

Hai que sinalar que na época colonial, os propietarios de gando non realizaban actividades de doma dos animais que buscaban o seu alimento e pouca importancia tiña que engordasen moito xa que a carne non era especialmente valorada. A non existencia de salgadeiros nin de sistemas frigoríficos levaba a que só se aproveitasen os coiros e para esfolar a pel nas estancias eran necesarios moi poucos homes. Cando os gauchos querían comer pois collían unha vaca xa que para eles non tiña dono e logo coa venda do coiro e tamén das plumas de ñandú (avestruz) e algunha outra changuiña levando rabaños xa tiñan cubertas as súas necesidades de carácter extraordinario xa que só tiña que xuntar uns pesos para augardente, tabaco e “yerba” para o mate. O gaucho case non necesita ferramentas e arranxa ben con tres trebellos (o lazo e as boleadores e un coitelo que lle chama o seu facón) cos que está preparado para o seu choio. O gaucho non é un artesán e non fabrica case nada máis alá dun moi necesario rebenque (pequeno fustigador) en coiro. Os seus tesouros son os arreos do cabalo e un cinto ancho con moedas de prata cosidas ou unha guitarra para algúns dos que estiveron en contacto cos tapes das misións xesuíticas da zona norte da actual provincia arxentina de Misiones.

El gaucho es culturalmente un indio tape adaptado a la vida en la
pradera fundamentalmente a través de la incorporación de
tecnologías pampas, étnicamente mestizado en grados variables
con el viejo personaje del changador, que a partir de la aparición del
gaucho desaparece de la escena oriental.

Danilo Antón

Para Vicente Rossi a etimoloxía de gaucho deriva do guaraní huachu=guacho que ten semellante significado noutras linguas sudamericanas como o araucano (huachú: fillo de pais descoñecidos) e o aimara (huajcha: orfo) e o quechua (huaccha: pobre, orfo). Para Alberto Zum Felde o gaucho “es inseparable de las condiciones vitales en las que se formó y en las que existiço durante más de un siglo. Hijo del desierto, decae cuando el ferrocarril y el teléfono tienden a suprimirlo. El gaucho no se concibe sino ecuestre y en ejercicios de destreza y de peligro, la agricultura, el comercio, los oficios, suprimen el caballo, el peligro y la destreza. Tipo esencialmente estético, el canto, el juego, la doma, la yerra, el lazo, el rapto, la carrera, la pelea, son sus actividades. Donde no se puede lucir el valor o la destreza, donde no se admira la gallardía, el gesto, la audacia, la temeridad, la nobleza, el gaucho no encuentra interés”.

Cando o arame pecha todas as leiras xa non quedan vieiros para a vida libre do gaucho. Pouco ten onde escoller xa que no campo só atopa emprego de xornaleiro nunha estancia ou tamén no exército. Se non traballa en ningures é calificado de matrero e por tanto pode ser perseguido polas autoridades. Se vai para a cidade é un emigrante (do interior) que se establece nos arrabaldos. Aquí entra en contacto cos galegos que veñen de lonxe aínda que axiña comprenderá que son compañeiros xa que sofren unha morriña moi semellante por seren desprazados da súa lareira orixinal. Nos arredores de Bos Aires e Montevideo ten lugar o encontro de milleiros de ilusións. Os galegos coñecen o mate e os gauchos escoitan falar dun lugar cheo de fontes e regatos de auga clara.

Entre un conto duns e conto doutros, soa unha guitarra e logo unha gaita e tamén un acordeón. Ata poida que teñamos un payador neste espazo de convivencia que herdeiro da tradición gaucha está, sen sabelo, poñendo os alicerces da que axiña será a máis exitosa creación musical orixinal en ambas dúas beiras do Prata, o tango.